Linguas, terras e tempos




Na batalha de Uclés (1108) em que foi derrotado pelos Mouros, Afonso VI, o conquistador de Toledo, rei de Leao e de Castela, perdeu um filho querido. A crónica latina em que é narrado este acontecemento interrompe o texto latino para reproduzir a lamentaçao do rei na sua própria lingua materna: "Ay meu fillo! ay meu fillo, alegria do meu coraçon e lume dos meus ollos, solaz de mia velhece! Ay meu espello en que me soía veer e con quen tomaba gran prazer! Ay meu herdeiro mor. Cavaleiros, u me lo deixastes? Dádeme o meu fillo, Condes!"

Qualquer leitor entende que o rei de Leao e Castela se estava queixando em galego, que era a sua lingua, a sua lingua de criaçao. Este rei era avô de Afonso Henriques, o primeiro rei de Portugal.


Deste xeito comeza a súa moi difundida Iniciaçao na Literatura Portuguesa o estudoso portugués Antonio José Saraiva. Son de recoñecer as súas palabras por canto, aínda que reparando nunha obviedade, cando menos sitúan o foco nunha cuestión pouco explicada desde o ámbito da historia e da literatura nos territorios ibéricos. Por suposto no caso galego, afeitos á asunción acrítica dos coñecementos historicos que a este respecto nos inculcaron -como neutrais e incuestionábeis- a Escola e a Igrexa española, rara vez reparamos en moitos deles e nos porqués subxacentes que os explican. Un destes elementos son as cantigas medievais, o riquísimo corpus literario que conforman as cantigas de amigo, de amor e de escarnho e maldizer das que temos constancia a través dos Cancioneiros. ¿É críbel que o galego fose a lingua de expresión e de creación dos reis propios -que se nos transmiten sempre como de León ou Asturias- e mesmo dos alleos -casteláns como Afonso X o Sabio, que tiña a súa Corte en Toledo- sen que houbese unha correspondencia no plano politico e económico que explicase por que o galego e por que a Galiza daquel tempo eran semellante foco de cultura? Non convén proxectar na historia a realidade actual nin substituir uns mitos por outros, e xustamente por iso débese esixir honestidade e rigurosidade intelectual a este respecto. De o facermos, non queda outra que cuestionar abertamente a propagandística e españolísima historia que, como ferramenta lexitimadora dunha vontade política unitarista de longa tradición filolóxica e historiográfica, pretendeu vertebrar España á forza nas nosas cabezas de alumnos e alumnas dos diferentes sistemas educativos. Só deste xeito poderemos achegarnos e explicarnos, á marxe da mera ideoloxía, o nacemento de Portugal como reino a partir do vello espazo histórico da Gallaecia, ou as continuas referencias nas fontes árabes a Jalikiah como termo que designaba o conxunto de territorios cristiáns do noroeste (e que a historiografía española traducía sorprendentemente por ¡Reino de León! a pesar do cristalino do seu significado), ou por que é en Compostela onde se decide facer "aparecer" o sepulcro do Apóstolo Santiago, ou por que os reis -ainda tendo a Corte en León- criaban aos seus fillos nas principais casas da Galiza -os Traba, primeiro, e os Castro, despois- e se rodeaban de nobres desta procedencia. Forzar a historia e facérnola pasar por neutra, por obxectiva -aínda que calquera persoa sabe que a historia se amolda sempre aos intereses do bando vencedor- resultou tarefa longa mais de innegábeis froitos para a ideoloxía castelanista que estivo no cerne do proxecto estatal español.

Haberá quen lea as estas palabras coa prevención de estaren escritas por un nacionalista galego, e pasaralle entón pola cabeza, mesmo sen procurala conscientemente, toda a consabida rea de descalificacións con que boa parte da intelectualidade española responde a cotío a estas cuestións espiñentas -para eles-. Xa se sabe, España una y no 51. Como son dos que penso que ou España diversa ou España ningunha, asistín con moito interese ás xornadas que a Fundación Bautista Álvarez celebrou sobre a época medieval galega hai algúns días no Museo do Pobo Galego, e que resultaron altamente suxestivas e interesantes. E como despois das mesmas levo uns cantos días mergullado e gozando de leituras sobre o tema, non me resisto a recomendar -a quen quixer achegarse e furgar na nosa historia medieval (política, cultural e lingüística)- a leitura de tres libros documentados, amenos e rigurosos: os imprescindíbeis O Reino Medieval de Galicia (Anselmo López Carreira, A Nosa Terra) e Lingua galega, normalidade e conflito (Xosé Ramón Freixeiro Mato, Laiovento) e o exitoso e moi recomendábel Otra idea de Galicia (Miguel Anxo Murado, Debate). Cada un no seu campo (histórico, filolóxico e literario-xornalístico) deitan luz sobre o proceso ideolóxico que construíu unha historia oficial á medida e contribúen a deixar en evidencia os mitos e lecturas interesadas que a sustentan (Pelayo, a Reconquista, o Cid, San Millán de la Cogolla e demais artificios que Menéndez Pidal e a Xeración do 98 impulsaron para tentar vertebrar España aínda a custa de violentar as evidencias).

Lembreime disto hoxe á mañá, mentres asistía en Ribadeo á presentación do libro Literatura dramática e teatro en galego do Eo-Navia, editado pola Universidade de Vigo na súa colección Òlga e da que é autora unha antiga compañeira de CAP, Rita Bugallo, un novo traballo que xunto con A herdade que nós temos. Historia e escolma da prosa en galego do Eo-Navia e Évos un amaicer guapo. Aproximación á poesia en lingua galega do Principado de Asturias -dos que son responsábeis Suso Fernández Acevedo e Xoán Babarro González, respectivamente-, supón un paso máis no estudo e posta en valor da nosa lingua neste territorio, historicamente de cultura e lingua galega mais de pertenza administrativa a Asturias, unha realidade da que a Secretaría Xeral de Política Lingüística de Galiza se desentende en tanto o Serviciu de Política Llingüistica de Asturias praticamente a nega. Vese que os dereitos lingüísticos dos cidadáns galegofalantes de Castropol, Taramundi ou Tapia de Casariego non teñen interese para os defensores advenedizos do bilingüismo cordial e por aí.

10 comentários:

  1. Un "post" de alto interese, ben traballado e que serve para esnaquizar certas argumentacións aculturais que, por riba, son ahistóricas.
    Grazas polo pracer. Unha aperta.

    ResponderExcluir
  2. Limos o post e tomámonos a liberdade de escrever un post-ligazón no blogue da Casa das Letras.
    Saúdos.

    ResponderExcluir
  3. Graciñas pola post-ligazón para a Casa das Letras, e polas vosas palabras, Félix e Serxio.

    A verdade é que o tema é apaixonante e dá para escribir e escribir. Como non me gustan os victimismos en xeral, é difícil buscar o ton adecuado para tratar un caso de manipulación histórica tan evidente sen que te descalifiquen directamenta por ser nacionalista. Gustaríame, neste sentido, ter tempo para contrastar o relato historiográfico español e portugués (coincidente con respecto a Galiza, que para ambos é realidade incómoda) co lingüístico que se fai en Asturias sobre o asturiano, por exemplo, para ver máis datos. En calquera caso, dá para pensar como se construíu a historia oficial en contra dunha obviedade como que a Gallaecia medieval incluía no seu seo á propia Asturias e León actuais -posibelmente daquela xa con certas diferencias no sentimento de pertenza duns e doutros, mais membros dun mesmo territorio desde época romana- e que polo tanto os reis eran reis galegos ou, en todo caso, reis de Galiza, de León e de Asturias (sempre se elimina, curiosamente, a referencia a Galicia, cando é a máis utilizada nas fontes da época,e case a única nas árabes). Se a análise se fai vinculando historia lingüística e política, aínda resulta máis obvio. Por que a máis alta expresión da lírica medieval na Península -as Cantigas- se fan en galego e non en asturleonés ou castelán? Algo terá que ver a existencia dun certo contexto no ámbito social, relixioso e político, un aparato político-cultural nucleado arredor de Compostela e das casas nobres galegas daquela altura, digo eu. Pola contra, cóntasenos sen enroxecer que reis como Afonso X a empregaba porque era máis apta para a lírica, e quen o conta queda tan pancho.

    En fin, xa digo, un tema moi interesante e que, como tantos outros, deberían formar parte, a nivel estatal, dunha verdadeira educación para a cidadanía que explicase o valor das culturas e da diversidade e rompese de vez coa lamentábel tradición das escolas histórica e filolóxica española.

    ResponderExcluir
  4. Pero como!? España non existiu sempre? Ai "dior-mío" que desgusto me dás!

    ResponderExcluir
  5. He, he. Haiche moito que aínda o pensa. Gardei de ahi anos un artigo de Jesús Pardo en El Mundo que me chamara a atención. Comezaba así:

    "Está muy generalizada la idea de que los Reyes Católicos unificaron España, pero pocas cosas hay menos ciertas: entre otras razones porque ninguno de los dos sabía lo que era eso.

    Isabel de Castilla contrajo matrimonio con un príncipe extranjero y al principio tenía que entenderse con él en latín por falta de otro idioma que dominaran ambos.

    Fernando de Aragón, que era bilíngüe, ya que hablaba catalán y napolitano, nunca dejaba escapar la mínima oportunidad para zaherir a los castellanos, a quienes, en su fuero interno, desdeñaba. En una ocasión se maravilló de ver como un campesino toledano se estaba ahogando en un río y exclamó:

    -¡Es la primera vez que veo a un castellano en contacto con el agua!"

    ResponderExcluir
  6. Obviamente, antes quixen poñer HAI onde algún trasno me colou AHI, non vos sei por que.

    ResponderExcluir
  7. http://nosquedaportugal.blogspot.com/2009/11/o-reino-de-galiza-por-lopez-carreira.html


    Considero de máximo interese ao respecto esta conferencia de Anselmo López Carreira.

    ResponderExcluir
  8. Mui bom o post! E também o extracto do artigo de Jesús Pardo! :)
    Alegro-me bem de ver-te de novo por estes eidos.

    ResponderExcluir
  9. Amigo meu, não acredito nada. Não digo que Afonso VI, imperante, não soubesse falar galego, que saberia se foi foi muito, já de morto já de vivo, a São Andrés de Teixido; o que tenho claro é que o autor da "crónica latina em que é narrado este acontecimento", nasceu mais perto de Braga que de Santiago e ouviria em galego-português o que o outro dissera (não era rei de Leão?) em leonês; ou ao melhor é pior a cousa, como penso que é lógico num filho de puta do calibre d’el Rei, e foi o caso de que não dissesse uma palavra e que tudo fosse um invento ad majorem gloriam do Imperador. Os galegos falantes de Astúrias, tão desprotegidos como sabes como os que falam asturiano em Astúrias e em Leão, necessitam de muita ajuda: mas não são doentes terminais aos que se possa mentir por piedade. Todas as coisas, somo sabes, são dois: quem vive do passado, por regra geral, é que tem medo do futuro. Repara na cantiga atribuída a Afonso VI (um exemplo do que Xavier chama, e eu estou conforme, a mais alta expressão da lírica medieval). Para estar escrita em leonês, que lhe faz falta se não são os ditongos? Para ser galego quase que lhe falta tudo o outro. Muito obrigado, com tudo, por estar atento à nossa circunstância: Astúrias necessita verdades -- no Návia-Eo falasse galego-português, por exemplo-- e não de voluntariosas mentiras que gostariam de ser verdade.

    ResponderExcluir

Comentarios