Linguas, terras e tempos

Na batalha de Uclés (1108) em que foi derrotado pelos Mouros, Afonso VI, o conquistador de Toledo, rei de Leao e de Castela, perdeu um filho querido. A crónica latina em que é narrado este acontecemento interrompe o texto latino para reproduzir a lamentaçao do rei na sua própria lingua materna: "Ay meu fillo! ay meu fillo, alegria do meu coraçon e lume dos meus ollos, solaz de mia velhece! Ay meu espello en que me soía veer e con quen tomaba gran prazer! Ay meu herdeiro mor. Cavaleiros, u me lo deixastes? Dádeme o meu fillo, Condes!"

Qualquer leitor entende que o rei de Leao e Castela se estava queixando em galego, que era a sua lingua, a sua lingua de criaçao. Este rei era avô de Afonso Henriques, o primeiro rei de Portugal.


Deste xeito comeza a súa moi difundida Iniciaçao na Literatura Portuguesa o estudoso portugués Antonio José Saraiva. Son de recoñecer as súas palabras por canto, aínda que reparando nunha obviedade, cando menos sitúan o foco nunha cuestión pouco explicada desde o ámbito da historia e da literatura nos territorios ibéricos. Por suposto no caso galego, afeitos á asunción acrítica dos coñecementos historicos que a este respecto nos inculcaron -como neutrais e incuestionábeis- a Escola e a Igrexa española, rara vez reparamos en moitos deles e nos porqués subxacentes que os explican. Un destes elementos son as cantigas medievais, o riquísimo corpus literario que conforman as cantigas de amigo, de amor e de escarnho e maldizer das que temos constancia a través dos Cancioneiros. ¿É críbel que o galego fose a lingua de expresión e de creación dos reis propios -que se nos transmiten sempre como de León ou Asturias- e mesmo dos alleos -casteláns como Afonso X o Sabio, que tiña a súa Corte en Toledo- sen que houbese unha correspondencia no plano politico e económico que explicase por que o galego e por que a Galiza daquel tempo eran semellante foco de cultura? Non convén proxectar na historia a realidade actual nin substituir uns mitos por outros, e xustamente por iso débese esixir honestidade e rigurosidade intelectual a este respecto. De o facermos, non queda outra que cuestionar abertamente a propagandística e españolísima historia que, como ferramenta lexitimadora dunha vontade política unitarista de longa tradición filolóxica e historiográfica, pretendeu vertebrar España á forza nas nosas cabezas de alumnos e alumnas dos diferentes sistemas educativos. Só deste xeito poderemos achegarnos e explicarnos, á marxe da mera ideoloxía, o nacemento de Portugal como reino a partir do vello espazo histórico da Gallaecia, ou as continuas referencias nas fontes árabes a Jalikiah como termo que designaba o conxunto de territorios cristiáns do noroeste (e que a historiografía española traducía sorprendentemente por ¡Reino de León! a pesar do cristalino do seu significado), ou por que é en Compostela onde se decide facer "aparecer" o sepulcro do Apóstolo Santiago, ou por que os reis -ainda tendo a Corte en León- criaban aos seus fillos nas principais casas da Galiza -os Traba, primeiro, e os Castro, despois- e se rodeaban de nobres desta procedencia. Forzar a historia e facérnola pasar por neutra, por obxectiva -aínda que calquera persoa sabe que a historia se amolda sempre aos intereses do bando vencedor- resultou tarefa longa mais de innegábeis froitos para a ideoloxía castelanista que estivo no cerne do proxecto estatal español.

Haberá quen lea as estas palabras coa prevención de estaren escritas por un nacionalista galego, e pasaralle entón pola cabeza, mesmo sen procurala conscientemente, toda a consabida rea de descalificacións con que boa parte da intelectualidade española responde a cotío a estas cuestións espiñentas -para eles-. Xa se sabe, España una y no 51. Como son dos que penso que ou España diversa ou España ningunha, asistín con moito interese ás xornadas que a Fundación Bautista Álvarez celebrou sobre a época medieval galega hai algúns días no Museo do Pobo Galego, e que resultaron altamente suxestivas e interesantes. E como despois das mesmas levo uns cantos días mergullado e gozando de leituras sobre o tema, non me resisto a recomendar -a quen quixer achegarse e furgar na nosa historia medieval (política, cultural e lingüística)- a leitura de tres libros documentados, amenos e rigurosos: os imprescindíbeis O Reino Medieval de Galicia (Anselmo López Carreira, A Nosa Terra) e Lingua galega, normalidade e conflito (Xosé Ramón Freixeiro Mato, Laiovento) e o exitoso e moi recomendábel Otra idea de Galicia (Miguel Anxo Murado, Debate). Cada un no seu campo (histórico, filolóxico e literario-xornalístico) deitan luz sobre o proceso ideolóxico que construíu unha historia oficial á medida e contribúen a deixar en evidencia os mitos e lecturas interesadas que a sustentan (Pelayo, a Reconquista, o Cid, San Millán de la Cogolla e demais artificios que Menéndez Pidal e a Xeración do 98 impulsaron para tentar vertebrar España aínda a custa de violentar as evidencias).

Lembreime disto hoxe á mañá, mentres asistía en Ribadeo á presentación do libro Literatura dramática e teatro en galego do Eo-Navia, editado pola Universidade de Vigo na súa colección Òlga e da que é autora unha antiga compañeira de CAP, Rita Bugallo, un novo traballo que xunto con A herdade que nós temos. Historia e escolma da prosa en galego do Eo-Navia e Évos un amaicer guapo. Aproximación á poesia en lingua galega do Principado de Asturias -dos que son responsábeis Suso Fernández Acevedo e Xoán Babarro González, respectivamente-, supón un paso máis no estudo e posta en valor da nosa lingua neste territorio, historicamente de cultura e lingua galega mais de pertenza administrativa a Asturias, unha realidade da que a Secretaría Xeral de Política Lingüística de Galiza se desentende en tanto o Serviciu de Política Llingüistica de Asturias praticamente a nega. Vese que os dereitos lingüísticos dos cidadáns galegofalantes de Castropol, Taramundi ou Tapia de Casariego non teñen interese para os defensores advenedizos do bilingüismo cordial e por aí.